07. 09

APEL.Q – Giải pháp thay thế bài thi truyền thống trước sự thao túng của AI

Trong kỷ nguyên mà trí tuệ nhân tạo (AI) có thể viết một bài luận chỉ trong vài giây, làm tròn một kỳ thi trực tuyến mà không cần đến người học thực sự, câu hỏi lớn nhất mà giáo dục toàn cầu phải đối diện là: Liệu tấm bằng tốt nghiệp hôm nay có còn phản ánh đúng năng lực thật của con người? (Williamson & Piattoeva, 2022).

Thế giới không thiếu bằng cấp, nhưng lại khát khao những minh chứng trung thực về năng lực và giá trị thực. Chính từ khoảng trống ấy, APEL.Q ra đời – một hệ thống không còn đo lường con người bằng những bài thi dễ bị thao túng, mà bằng hành trình trải nghiệm, bằng chứng kỹ năng, và năng lực đã được kiểm chứng trong thực tế (Keeton, 2017; UNESCO, 2023).

APEL.Q (Accreditation of Prior Experiential Learning for Qualifications) là hệ thống chuyển đổi kinh nghiệm thành văn bằng với hệ thống đánh giá đặc biệt chính xác đã vượt xa ý tưởng ban đầu là là một công cụ công nhận học tập suốt đời, mà thêm vào đó là câu trả lời đầy thuyết phục cho thách thức công bằng, chính xác và minh bạch trong kỷ nguyên AI (MQA, 2020; Knight, 2021).

APEL.Q với hệ thống đánh giá chính xác, dựa vào năng lực và theo khung năng lực quốc gia, được xem là ứng viên sáng giá cho hoạt động khảo khí chất lượng giáo dục trong bối cảnh bài thi truyền thống bị AI thao túng.

Độ chính xác, công bằng và minh bạch trong đánh giá

Ba nguyên tắc cốt lõi của APEL.Q là chính xác – công bằng – minh bạch.

  • Chính xác: Việc công nhận dựa trên chứng cứ năng lực: kinh nghiệm nghề nghiệp, dự án thực tế, và thành tích đã được xác minh, thay vì chỉ dựa vào khả năng viết bài thi. Điều này loại bỏ nguy cơ thao túng bởi AI và đảm bảo rằng “năng lực thật đi kèm văn bằng thật” (Knight, 2021).
  • Công bằng: APEL.Q mở ra cơ hội cho nhiều nhóm đối tượng – kể cả những người không có điều kiện học tập truyền thống nhưng đã tích lũy kinh nghiệm nghề nghiệp. Đây là một cơ chế xã hội hóa giáo dục, giúp bình đẳng hóa cơ hội tiếp cận văn bằng (Keeton, 2017).
  • Minh bạch: Toàn bộ quy trình APEL.Q được chuẩn hóa theo Khung năng lực quốc gia (NQF) và các chuẩn mực kiểm định. Quy trình thẩm định nhiều lớp, có sự tham gia của hội đồng thẩm định, chuyên gia độc lập và cơ quan kiểm định ngoài, giúp kết quả đánh giá tránh thiên vị, minh bạch và có thể kiểm chứng (UNESCO, 2023).

Xây dựng chương trình bám sát khung nghề nghiệp quốc gia là giải pháp căn cơ để chống ra trường không thể làm việc.

Tại Vương quốc Anh, mô hình học mọi nơi, làm mọi nơi và khi đủ kinh nghiệm thì lấy văn bằng đang nở rộ  với mô hình Apprenticeship. Mô hình này dùng APEL.Q như một phần cốt lõi trong đánh giá năng lực.

Sự phát triển toàn cầu của APEL.Q

APEL.Q không chỉ dừng lại ở một ý tưởng học thuật, mà đã trở thành một xu hướng quốc tế trong cải cách giáo dục đại học. Nhiều quốc gia có nền giáo dục phát triển như Vương quốc Anh, Úc, Canada hay các nước trong khối Liên minh châu Âu đã và đang mở rộng việc công nhận học tập trải nghiệm và năng lực nghề nghiệp như một phần của hệ thống đánh giá chính thức (UNESCO, 2023). Đây là minh chứng rõ ràng rằng APEL.Q không phải là một giải pháp cục bộ, mà là một chuẩn mực toàn cầu nhằm tăng cường sự công bằng, minh bạch và gắn kết giáo dục với thị trường lao động.

Tại châu Á, Malaysia là quốc gia tiên phong và cũng là hình mẫu điển hình. Là nước đầu tiên trong khu vực triển khai APEL.Q ở cấp chính phủ, Malaysia đã đưa hệ thống này vào khuôn khổ chính thức dưới sự quản lý trực tiếp của Bộ Giáo dục Đại học (MOHE) và sự công nhận của Cơ quan Kiểm định Quốc gia (MQA) (MQA, 2020). Sự thành công này đã đưa Malaysia trở thành trung tâm đổi mới trong lĩnh vực công nhận học tập trải nghiệm, đồng thời tạo nền tảng cho các quốc gia khác trong khu vực tham khảo và áp dụng.

Với bối cảnh toàn cầu và mô hình tiên phong từ Malaysia, APEL.Q đang từng bước khẳng định vai trò của mình như một giải pháp chiến lược trong giáo dục thế kỷ XXI – vừa thúc đẩy học tập suốt đời, vừa bảo vệ tính chính xác của hệ thống đánh giá trước thách thức công nghệ AI (Knight, 2021; Williamson & Piattoeva, 2022).

Từ năm 2017, liên minh Châu Âu đã công nhận Micro Credential (tín chỉ tích luỹ từ các khoá học) để chuyển đổi thành văn bằng chính thức. Đây là nền tảng pháp lý và nền tảng kỹ thuật để APEL.Q đạt tính khoa học trong giáo dục.

Vì sao APEL.Q giúp tránh sự thao túng bởi AI?

Hạn chế cốt lõi của thi cử truyền thống

Thi cử truyền thống, dù dưới hình thức bài viết, trắc nghiệm hay luận văn, đều dựa trên giả định rằng người học là tác giả trực tiếp của sản phẩm. Tuy nhiên, trong kỷ nguyên AI tạo sinh như ChatGPT hay các công cụ tự động viết luận, giả định này đang sụp đổ. Người học có thể dễ dàng nhờ công nghệ làm hộ phần lớn hoặc toàn bộ bài thi, khiến kết quả không còn phản ánh đúng năng lực thực sự (Williamson & Piattoeva, 2022). Thêm vào đó, thi trực tuyến còn có nguy cơ bị gian lận qua “thi hộ” hoặc chia sẻ đáp án.

Bản chất khác biệt của APEL.Q

APEL.Q thay đổi trọng tâm đánh giá: thay vì yêu cầu viết bài hay làm bài kiểm tra trong một thời điểm cụ thể, hệ thống này buộc người học phải cung cấp chứng cứ thực tế về năng lực. Các chứng cứ này có thể là:

  • Hồ sơ công việc, dự án đã thực hiện
  • Thành tích nghề nghiệp được tổ chức xác nhận
  • Sản phẩm, công trình, hoặc kết quả được công bố
  • Phỏng vấn, đối thoại với hội đồng thẩm định độc lập

Những minh chứng này mang tính cá nhân hóa sâu sắc và khó có thể “làm hộ” bằng AI, bởi chúng gắn liền với trải nghiệm và kết quả cụ thể của mỗi người (Keeton, 2017).

Cơ chế kiểm chứng đa lớp

APEL.Q được triển khai theo quy trình nhiều tầng: người học nộp chứng cứ → chuyên gia thẩm định → hội đồng đánh giá → kiểm định ngoài (MQA, 2020). Mỗi tầng đều có tiêu chí minh bạch và đối chiếu với khung năng lực quốc gia (NQF/RQF), giúp đảm bảo rằng kết quả đánh giá không thể chỉ dựa vào một bài thi đơn lẻ – vốn dễ bị thao túng bởi AI.

Đánh giá dựa trên “năng lực thật” thay vì “bài thi đẹp”

Quan trọng hơn, APEL.Q không đánh giá dựa trên “bài thi đẹp mắt hoặc viết hay”, mà dựa trên khả năng áp dụng năng lực trong thực tế. Ví dụ, một người quản lý dự án phải chứng minh bằng chứng nhận, kế hoạch dự án, kết quả đạt được và xác nhận từ cấp trên. AI có thể viết một báo cáo, nhưng không thể tái tạo toàn bộ hành trình nghề nghiệp cùng bằng chứng xác thực. Đây chính là điểm mấu chốt giúp APEL.Q vượt lên trên hệ thống thi cử truyền thống trong việc bảo đảm tính chính xác và công bằng (Knight, 2021).

APEL.Q giúp tránh sự thao túng của thi cử truyền thống vì nó chuyển từ đánh giá sản phẩm học tập tức thời sang công nhận quá trình tích lũy năng lực thật. Nhờ dựa vào bằng chứng thực tiễn, phỏng vấn và kiểm chứng đa lớp, APEL.Q loại bỏ nguy cơ “AI thi hộ” hay gian lận trong làm bài, khẳng định lại giá trị cốt lõi của giáo dục: công nhận đúng năng lực và thành tựu thực sự của người học.

Malaysia là quốc gia đầu tiên tại Đông Nam Á triển khai APEL.Q ở cấp độ quốc gia, điều hành bởi bộ giáo dục đại học và kiểm soát bởi cơ quan kiểm định quốc gia MQA.

APEL.Q tại SIMI Swiss – hệ thống chuyển đổi kinh nghiệm thành văn bằng độc lập đầu tiên trên thế giới

SIMI Swiss là đơn vị độc lập đầu tiên trên thế giới triển khai APEL.Q với sự hỗ trợ từ các đối tác quốc tế. Điểm đặc biệt là SIMI Swiss tích hợp APEL.Q cùng với hệ thống văn bằng năng lực quốc gia Vương quốc Anh (RQF) và phát triển hệ thống đánh giá ba cấp với độ chính xác tối đa, thông qua việc ứng dụng công nghệ tiên tiến và tư duy lấy năng lực làm yếu tố quan trọng nhất đối với mọi loại văn bằng. Sau một thời gian triển khai, APEL.Q đã góp phần giải quyết việc làm cho rất nhiều người, đặc biệt là các nhóm yếu thế – những người có đầy đủ năng lực, phẩm chất, kỹ năng nhưng không có điều kiện theo học tại các trường truyền thống.

Toàn bộ học viên sau khi tốt nghiệp chương trình APEL.Q đều nhận được văn bằng năng lực quốc gia Anh Quốc (được công nhận bởi Ofqual – UK.Gov), không chỉ có giá trị từ cấp chính phủ Anh mà còn được công nhận toàn cầu, với khả năng chuyển tiếp không giới hạn đến các hệ thống giáo dục công lập và tư thục trên toàn thế giới.

Điều quan trọng nhất đối với văn bằng nhóm APEL.Q là tính chính xác và khả năng chứng minh năng lực thực sự của người sở hữu. Đây là điều kiện tiên quyết mà bất kỳ doanh nghiệp hay xã hội nào cũng coi trọng: khả năng làm việc và đóng góp thực tế. APEL.Q đã đáp ứng yêu cầu đó – không chỉ là công cụ hỗ trợ học tập suốt đời, hay giải pháp tái công nhận văn bằng cho những người yếu thế mất mát văn bằng do chiến tranh, không chỉ giúp giảm thất nghiệp ở những trường hợp không thể chứng minh năng lực, mà ngày nay APEL.Q còn nổi lên như một công cụ đánh giá đặc biệt chính xác, hứa hẹn trở thành trụ cột của giáo dục trong tương lai gần.

Tài liệu tham khảo
  • Keeton, M. T. (2017). Recognition of Prior Learning: Research and Experience. New York, NY: Council for Adult and Experiential Learning.
  • Knight, P. (2021). Rethinking assessment in higher education in the age of artificial intelligence. Assessment & Evaluation in Higher Education, 46(6), 775–788. https://doi.org/10.1080/02602938.2020.1828263
  • Malaysian Qualifications Agency (MQA). (2020). APEL Handbook for Applicants. Kuala Lumpur: MQA.
  • UNESCO Institute for Lifelong Learning. (2023). Lifelong Learning and Recognition of Prior Learning Frameworks. Paris: UNESCO.
  • Williamson, B., & Piattoeva, N. (2022). Education governance and datafication in the era of AI. Learning, Media and Technology, 47(1), 1–14. https://doi.org/10.1080/17439884.2021.2015459
Nguồn: SIMI Swiss